یکی از القابی که امام رضا(ع) به آن خوانده می‌شوند، لقب «تقی» است. گر چه این لقب برای برخی دیگر از ائمه معصومین(ع) هم آمده است؛ ولی می‌توان در وجود مبارک حضرت رضا(ع) نمودهای خاصی از آن را مشاهده کرد. خوف از عظمت الهی، پرهیز از دنیاگرایی و تعلقات مادی، مدارا با مردم، عدالت‌ورزی، و صبر و شکیبایی در رویارویی با سختی‌ها از مهمترین مصادیق تقوا در سیره رضوی است. به حق می توان مدارا با مردم و عدالت‌ورزی را تجلّی تقوا در سیره رضوی بدانیم.

اشاره: چهارشنبه هر هفته را توفیق پیدا کردیم تا خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) نماییم و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد حوزه حجت الاسلام والمسلمین علیرضا حصاری، شرح لقب دلنشین «تقی» را بهره‌مند خواهیم شد؛ به امید آن‌که گامی در جهت افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.

یکی از القاب امام رضا(ع) «تقی» است. پیرامون منشأ و معنای این لقب توضیحی بفرمایید؟

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْمُرْتَضَی الْإِمَامِ التَّقِیِّ النَّقِیِ‌ وَ حُجَّتِکَ عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَی الصِّدِّیقِ الشَّهِیدِ صَلاَةً کَثِیرَةً تَامَّةً زَاکِیَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَوَاتِرَةً مُتَرَادِفَةً کَأَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ؛ همان طور که در صلوات خاصه حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع) ملاحظه می‌کنید، یکی از القابی که امام رضا(ع) به آن خوانده می‌شوند، لقب «تقی» است. گرچه این لقب برای برخی دیگر از ائمه معصومین(ع) هم آمده است؛ ولی می‌توان در وجود مبارک حضرت رضا(ع) نمودهای خاصی از آن را مشاهده کرد؛ خوف از عظمت الهی، پرهیز از دنیاگرایی و تعلقات مادی، مدارا با مردم، عدالت‌ورزی و صبر و شکیبایی در رویارویی با سختی‌ها از مهمترین مصادیق تقوا در سیره رضوی است. تقی‌بودن و آراسته‌شدن به ملکه تقوا از صفاتی است که اگر انسان به آن متخلق شود، دنیا و آخرت خود را معمور و آباد کرده است.

تقوا، چه آثار و فوایدی برای انسان ها دارد؟

رعایت تقوا نه تنها به نفع شخص و فرد است، بلکه تأثیر گسترده‌ای بر جامعه و روابط اجتماعی نیز دارد. در این فرصت کوتاه به تعدادی از فواید و آثار تقوا در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی اشاره می‌کنم. ابتدا می‌توان تصریح کرد که تقوا سبب تقویت رابطه با خداوند و نزدیکی به او می‌شود. فردی که تقوا پیشه می‌کند، همواره در تلاش است تا رضایت خداوند را جلب کند و از گناه و معصیت دوری کند. این ویژگی باعث می‌شود که انسان در هر شرایطی به یاد خدا باشد و احساس نزدیکی بیشتری به او داشته باشد. دیگر اینکه تقوا، سبب آرامش و اطمینان قلبی می‌شود. انسان‌های با تقوا، به دلیل اعتماد به خداوند، از استرس‌ها و اضطراب‌های دنیا دور هستند. آن‌ها می‌دانند که همه چیز در دست خداست و هرچند در دنیا با مشکلات روبه‌رو شوند، اما از حمایت الهی برخوردارند. همچنان که خداوند درایه ۲۸ سوره رعد فرموده است «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرامش می‌یابد، آگاه باشید که دل‌ها تنها با یاد خدا آرامش می‌یابند.». از دیگر آثار مهم تقوا می‌توان به ایجاد صلح و همبستگی در جامعه اشاره کرد. تقوا نه تنها در زندگی فردی بلکه در روابط اجتماعی نیز آثار مثبت بسیاری دارد. فردی که تقوا دارد، به حقوق دیگران احترام می‌گذارد، از ظلم و ستم پرهیز می‌کند و در روابط خود با مردم با انصاف و عدالت رفتار می‌کند. این ویژگی‌ها موجب تقویت روابط اجتماعی و کاهش تنش‌ها و اختلافات در جامعه می‌شود. افزون بر همه این موارد که بیان شد، تقوا سبب افزایش برکات زندگی و رزق و روزی در زمینه‌های مختلف مانند رزق و روزی، سلامت، و موفقیت می‌شود. خداوند در آیه ۹۶ سوره اعراف وعده داده است کسانی که تقوا پیشه کنند، از برکات فراوان بهره‌مند خواهند شد. «وَلَوْ أَنَّهُمْ أَهْلَ قَرْیَةٍ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْض» اگر مردم آن دیار، ایمان آورده و تقوا پیشه می‌کردند، قطعاً برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها فرومی فرستادیم.

لطفاً چند نمونه از مصادیق تقوا در سیره رضوی را برای خوانندگان عزیز ما بیان کنید.

حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام است که در زندگی خود نمونه‌های بسیاری از تقوا و پرهیزکاری را به نمایش گذاشته است. تقوا در زندگی امام رضا(ع) به عنوان یک ویژگی بارز شناخته می‌شود که نه تنها در عبادات و روابط شخصی؛ ایشان بلکه در تعاملات اجتماعی، سیاسی و علمی ایشان نیز تجلّی دارد. به چند نمونه بارز تقوا در زندگی امام رضا (ع) خواهیم پرداخت.

نکته مهم در زندگی حضرت رضا(ع) عبادت و پرستش الهی بود. آن حضرت در عبادات خود به شدت مراقب و متعهد بود. ایشان روزها را روزه‌دار و شب‌ها را به تهجد و عبادت می‌پرداخت. ذکر خداوند هیچ‌گاه از لسان مبارک ایشان ترک نمی‌شد و همواره خویش را در محضر الهی می‌دید و خداوند را ناظر بر همه احوال می‌دانست.

دیگر اینک ایشان از دنیاگرایی و تعلقات مادی پرهیز داشت. به همین خاطر زندگی ساده و بدون تعلقات دنیوی داشت. در دوران خلافت مأمون، امام رضا(ع) به رغم اینکه از لحاظ سیاسی در موقعیتی حساس قرار داشت، هیچ‌گاه به دنیای فانی تعلق پیدا نکرد و همواره به یاد آخرت و رضایت الهی بود. ایشان از پول و قدرت به عنوان وسیله‌ای برای خدمت به مردم و تقویت دین استفاده می‌کرد و هیچ‌گاه خود را اسیر دنیا نمی‌ساخت.

نکته دیگر از مصادیق تقوا در سیره رضوی می‌توان به مدارا و تواضع در برخورد با مردم اشاره کرد. امام رضا(ع) در تمامی تعاملات اجتماعی خود با مردم، نمونه‌ای از تواضع و فروتنی را به نمایش می‌گذاشت. ایشان با مردم با محبت و احترام رفتار می‌کرد و هیچ‌گاه خود را از دیگران برتر نمی‌دانست. این ویژگی در مقابل بسیاری از شخصیت‌های زمان ایشان که از مقام و قدرت خود سوءاستفاده می‌کردند، به وضوح نمایان بود. امام رضا(ع) به هنگام نشست‌های عمومی و ملاقات با مردم، همیشه در کنار آنها می‌نشست و با زبان نرم و دل‌نشین با آنان صحبت می‌کرد. ایشان هیچ‌گاه از مردم فاصله نمی‌گرفت و همواره به آن‌ها احترام می‌گذاشت. امام رضا(ع) در زمینه عدالت نیز نمونه‌ای بارز بود. ایشان همواره تأکید داشت که باید حقوق مردم رعایت شود و هیچ‌گاه در برابر ظلم سکوت نکردند. صبر و شکیبایی در مواجهه با سختی‌ها و فشارهای زندگی نیز از بارزترین ویژگی‌های تقوا در زندگی امام رضا(ع) بود. امام رضا(ع) به رغم شرایط سخت سیاسی و تهدیدات متعدد، هیچ‌گاه دست از صبر و شکیبایی برنداشت و همواره در برابر سختی‌ها با صبر و حکمت برخورد می‌کرد. تقوای امام رضا(ع) در تمامی ابعاد زندگی ایشان مشاهده می‌شود. از عبادات و روابط شخصی گرفته تا تعاملات اجتماعی و سیاسی؛ امام رضا (ع) همواره الگویی از تقوا، زهد، عدالت و اخلاق را برای مسلمانان به نمایش گذاشت. ایشان با زندگی ساده و پرهیزکارانه خود، نشان داد که تقوا تنها در عبادات نیست، بلکه باید در تمامی جنبه‌های زندگی انسان تجلی یابد.